دایناسۆره‌كان سه‌ر به خشۆكه‌كانن زۆربه‌یان له هێلكه‌وه ده‌رده‌هاتن. هیچ دایناسۆرێك نه‌ی ده‌توانی بفڕێت وه هیچ داینسۆرێك له نێو ئاودا نه‌ده‌ژیا.
درێژ ده‌بوون وه زیاتر له 50 پێ (15 مه‌تر) به‌رزیان
ده‌بوو وه‌ك ئه‌رجنتینووسوروس Argentinosaurus, سیسموسورس (Seismosaurus), ئه‌لتراسوروس (Ultrasauros), براچیوسورا (Brachiosaurus)
وه سوپرسوراس (Supersaurus). بچووكترین
دایناسۆره‌كان وه‌ك کمپسوگناسس (Compsognathus) به‌نزیكه‌ی به‌قه‌د مریشكێك ده‌بوو.
زۆربه‌ی دایناسۆره‌كان ئه ندازه‌یان له‌م نێوه‌نده دا ده‌بوو.سوروپودهای (sauropods) ڕووه‌ك خۆر گه‌وره‌ترین گیانه‌وه‌رانیسه‌ر ڕوی زه‌وی بوونه. به‌ڵام نه‌هه‌نگی شین له وانه‌یه زه‌خم تر له هه‌ر دایناسورێك بووبێت.
هیچ كه‌س نازانێت كه دایناسۆره‌كان چی ڕه‌نگێكیان هه‌بووه یان چشێوازێكیان بووه.زۆربه‌ی دایناسۆره‌كان گیا خۆربوونه بۆ نمونه ترایسرتوپ (Triceratops) دایناسۆری گیا خۆر بوونه.
هه‌ندێك له دایناسۆره‌كان گۆشت خۆر بوونه . بۆ نمونه تی.رکس T. rex دایناسۆریكی گۆشت خۆربووه.
جۆری زۆر جیاواز له دایناسۆره‌كان له سه‌رده‌م و كاتی جیاوازدا ژیاون.
*هه‌ندێكیان به هه‌ردوو شێواز ده‌یانتوانی بڕۆن.
*هه‌ندێكیان خێرابوون (وه كو ڤیلوسایرپتور (Velociraptor) وه هه‌ندێكیان خاوبوون له ڕۆشتنه (وه كو نکیلوسوروس Ankylosaurus)
*هه‌ندێكیان پێستێكی زرێداریان هه‌بووه وه‌هه‌ندێكیان شاخ و ،تاج ،چینێكی مێخ مێخاویان هه‌بووه.
*هه‌ندێكیان پێستێكی ئه‌ستورو نارێكیان هه‌بووه وه‌هه‌ندێكیان په‌ڕی سه‌ره‌تایان هه‌بووه.
كاتێك كه دایناسۆره‌كان له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌یه ده‌ژیان . كیشوه‌ره‌كانی زه‌وی هه موویان پێكه‌وه به‌سترابوون له كیشوه‌رێكی گه‌وره‌دا به‌ناوی پانجیا (Pangaea) . وه ئه‌م زه‌مین گه‌رمتر له ئێستا بووه.دايناسۆره‌كان بۆ ماوه‌ی 165 ملیۆن ساڵی له عه‌صری میزۆزۆیك فه‌رمانڕه‌وای زه‌ویان كردوهوه. به‌ڵام 65 ملێۆن ساڵ به شێوه‌یه‌كی نادیار نه‌وه‌ی دایناسۆره‌كان له‌ناوچوون.زانایان به‌به‌ردبووه‌كانی دایناسۆره‌كان دراسه‌ده‌كه‌ن تاوه‌كو زیاتر بزانن ده‌رباره‌ی جیهانی پێش مێژووی دایناسۆره‌كان.
دایناسۆره‌كان 65 ملیۆن ساڵ پێش ڕه‌نگه به هۆی گۆڕانكاری كه‌ش و هه‌وا كه له‌ئه‌نجامی به‌ركه‌وتنی (گه‌ڕه‌ستێرۆچكه)یه‌كه‌وه بووبێت ، له‌ناو چوون.
دایناسۆره‌كان نزیكه‌ی 65 ماێۆن سال له ده‌وره‌ی كرتاسه كه كاتی بوركان زۆرو چالاكی توێژه‌كانی زه‌وی بووه. له‌ناوچون ژماره‌یه‌كی زۆر بیردۆز ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی كه بۆ چی له‌ناوچونی دایناسۆره‌كان ڕویداوه هه‌یه.
به‌ڵام زۆربه‌یان له گه‌ڵ ئه‌و بیردۆزه‌ن كه‌ده‌ڵێت به هۆی به‌ركه‌وتنی گه‌ڕه ستێرۆچكه‌یه‌كه‌وه له گه‌ڵ زه‌ویدا بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی كه گۆڕانكاری كه‌ش و هه‌وای ڕووبدات وه دایناسۆره‌كان نه توانن خۆیان له گه‌ڵیدا بگونجێنن سه‌رئه‌نجام له ناو چوون.
نزیكه‌ی 500 پۆلین كردن بۆ دایناسۆره‌كان و ژماره‌یه‌كی زۆرتر بۆ جۆره‌كان كراون.هه‌رچه‌نده مانگی جارێك (هه‌ندێك كات چه‌د هه‌فته جارێك) دۆزینه‌وه‌ی تازه له ژێر خاكدا ده دۆزرێـته‌وه. ئه‌گه‌رچی به‌به‌ردبوی دایناسۆره‌كان له ساڵی 1818 زاینی دۆزرایه‌وه . به‌ڵام وشه‌ی دایناسۆر (دینوس deinos به‌واتای ترسناك وه سورۆس sauros به واتای مارمێلكه دێت) له‌لایه‌ن توێكار ناسی انگلیسی "سێر ریچارد ئۆین" (sir rechard owen) له ساڵی 1842 دروست بوو.
ته‌نها سێ دایناسۆر میگالۆ سۆرس(Megalosaurus)، ئیگواندۆنIguanodon)، هیلئیۆ سۆرس(Hylaeosaurus). كه دایناسۆری زۆر گه‌وره‌بوون له ئه‌و كاته‌دا ناسراوبوون.
كۆنترین دایناسۆرێك ناسرابێت ئیرپتۆر (Eoraptor) دایناسۆرێكی گۆشت خۆری تایبه‌ته به 228 ملیۆن ساڵ له مه‌وپێش.
سه‌رچاوه:
www.020.ir